गाउँलेहरूलाई यो झगडा आफूभित्रबाटै मिलाउनुपर्छ भन्ने लाग्थ्यो । विवादमा मुछिएकाहरू नातागोतामै पर्ने र एकै समुदायको भएकाले उनीहरू एक अर्कासँग आरपारको सम्बन्ध राख्न चाहन्थेनन् । तर कोही पछि नहट्दा समस्या सल्टिने छाँट पनि देखिएन । त्यसपछि वडा नम्बर ४ को कार्यालयले विवाद समाधानमा सहजीकरण गरिदिन प्राकृतिक स्रोत द्वन्द्व रूपान्तरण केन्द्रलाई अनुरोध ग¥यो । यो संस्थाले प्राकृतिक स्रोतका कारण गाउँ–समाजमा हुने विवादहरू समाधान निम्ति सहजीकरण गर्दै आएको छ ।

केन्द्रले २०७५ मङ्सिरदेखि काम सुरु ग¥यो । वडाकै केही मान्छे समेटेर ‘माकुरा’ समूह बनायो । जसरी माकुराले लचिला रेसाहरू हरेक विन्दुमा जोड्दै जालो बनाउँछ, यो समूहले पनि समाजलाई त्यसै गरी समेट्ने अवधारणाअनुरूप माकुरा नाम राखिएको हो । संस्थाले वडाकै सदस्यहरूलाई तालिम दिएर विवाद सहजीकरणको बाटो तयार पार्छ । ‘माकुरा समूहको सदस्य छनौट हुँदा मलाई एक खालको कौतूहल थियो । तालिम सकिँदा आफैँमा पनि परिवर्तन आयो,’ माकुरा समूहका सदस्य रोशन राई आफ्नो अनुभव सुनाउँछन्, ‘म झनक्कै रिसाउने स्वभावको थिएँ । माकुरा समूहको सदस्य भएपछि स–साना कुरामा रिसाउनु हुँदैन, बरु समस्याको कारण खोतल्यो भने अरूको कुरा बुझ्न सकिन्छ र विवाद उत्पन्न नहुने अवस्था आउँदो रहेछ भन्ने थाहा भएको छ ।’

हुन त गाउँलेहरूबाटै छानिएका भए पनि माकुरा समूहलाई काम गर्न सधैँ सहज हुँदैन । उनीहरूलाई पक्षपात गरेकोदेखि पैसा खाएकोसम्म आरोप लाग्यो । बैठक र छलफल हुँदा पनि विवादित पक्षहरू रिसले फन्किन्थे । त्यस्तो बेला माकुरा सदस्यहरूले संयम राखेर सम्झाए । दुवै पक्षको कुरा सुन्ने प्रयास गरे र वादविवाद नगराई द्वन्द्व सुल्झाउन निरन्तर लागि परे ।

उनीहरूको प्रयासले एक वर्षपछि बल्ल सफलता पायो । लामो समयदेखि विवादमा फस्दा सबैलाई तनाव भइसकेको थियो । सहमतिपछि दुवै पक्षले एक अर्कालाई माला लगाइदिएर खुसी साटे । अचेल एक्लेटार र वसन्तटारका मान्छे एक अर्कासँग मुस्कान साट्न थालेका छन् । घरमा आउजाउ बढेको छ । छिमेकी सम्बन्धमा न्यानोपन महसुस हुँदैछ । गाउँलेहरूको अनुहारमा पनि छुट्टै सन्तोक देखिन्छ । लाग्छ, कुनै ठुलो बोझ बिसाएर उनीहरू ढुक्क भएका छन् ।

यहाँ दुई पक्षबिच सात बुँदे सहमति भएको छ । खाकरडाँडा उपभोक्ता समितिले आफ्नै खर्चमा पाइप बिछ्याएर एक्लेटारमा खानेपानी उपलब्ध गराउने, मारखोला र सौरेनीलाई एकै मुहानका रूपमा सबैले चलाउने, एउटै खानेपानी ट्याङ्की बनाउने, मुहान संरक्षणमा सबैले काम गर्ने लगायत सहमति भएका छन् । यो अनुभवबाट कुनै समस्या जतिसुकै पेचिलो भए पनि निरन्तर लागिपरे समाधान निस्कँदो रहेछ भन्ने सिकेको माकुरा समूह सदस्य चन्द्रकुमारी राई र शुभ कुमारी राई बताउँछन् । दुवै समुदाय खुसी भएको देख्दा उनीहरूले आफू पनि सफल भएको महसुस गरेका छन् ।

प्रक्रिया पु¥याएर चरणबद्ध काम ग¥यो भने जतिसुकै जटिल विवाद पनि किनारा लगाउन सकिनेमा उनीहरूको विश्वास बढेको छ । यो अनुभव आवश्यक परे भावी दिनहरूमा पनि उपयोग गर्ने उनीहरू बताउँछन् । वर्षौँदेखि झगडाको माहौलमा दिन बिताएका एक्लेटारका रङ्गलाल राई पनि अहिले खुसी छन् । संस्थाको सहरीकरणबाट सबैले मिलेर पानी खान पाएपछि आफूहरूको ठुलो बोझ उत्रिएको उनको भनाइ छ ।

‘हामीले पानी पनि पाएका छौँ, विवाद समाधानपछि दुई गाउँको सम्बन्ध झनै प्रगाढ बनेको छ,’ उनले भने ।

उनका अनुसार हिजो समुदायमा पानी बाँडी चुँडी खाऊँ भन्ने मनसाय कसैको थिएन । माकुरा समूहले सबैको मनमा खानेपानी जस्तो कुरामा कसैलाई वञ्चित गराउन हुँदैन, सबैले मिलीजुली खानुपर्छ भन्ने सोच विकास गराइदिएको छ । यो समूह नभइदिएको भए विवाद टुङ्गोमा पुग्न मुस्किल हुने उनको भनाइ छ । संस्थाले कसैलाई नराम्रो नगरी सहज रूपमा झगडा सुल्झाइदिएकाले यहाँको सामाजिक सम्बन्ध विवाद सुरु हुनुअघि जस्तो थियो, फेरि त्यस्तै भएको गाउँलेहरू बताउँछन् ।

‘संस्था नभएको भए यो विवाद अझै दसौँ वर्ष तन्किन्थ्यो होला । हामीले धेरै छलफल ग¥यौं, पाखुरा सुर्केर झगडा गर्न पनि कस्सियौँ । बाझाबाझमा उत्रियौँ,’ वसन्तटारकी स्थानीय धनमाया राईले भनिन्, ‘यति सजिलै समाधान हुने रहेछ । यसले दुवै पक्षलाई राम्रो भएको छ । हामी खुसी छौँ ।’ खाकरडाँडा खानेपानी तथा सरसरफाइ उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष चन्द्रबहादुर राई पनि माकुरा समूहले दुवैतर्फको धारणा सुनेर, कुरा बुझेर, कसैलाई काखा पाखा नगरी चरणबद्ध रूपमा छलफल गर्दै काम गरेकाले लामो समयदेखिको विवाद समाधान हुन सकेको बताउँछन् ।

‘कानुनी रूपमा गएको भए अड्डा अदालत धाउँदा झन्झट हुन्थ्यो । पैसा, समय र इज्जत सकिन्थ्यो । हारजितको कुरा हुन्थ्यो । माकुरा समूहको काम गर्ने तरिका र प्रक्रियाले सबैको जित हुने अवस्था ल्याउने रहेछ,’ उनले भने, ‘यो वडामा माकुरा समूहले शान्ति स्थापना गरायो । हाम्रो त खुसीको सीमै छैन ।’

उनका अनुसार सहमति गरिएका बुँदाहरू शतप्रतिशत कार्यान्वयन भइसकेका छन् । सहमतिपछि जलस्रोत तथा सिँचाइ डिभिजन कार्यालय इनरुवा, सुनसरीबाट विनियोजन भएको ५३ लाख रुपैयाँ बजेटको खानेपानी मुहान विस्तार तथा ट्याङ्की निर्माण योजनाको ८० प्रतिशत काम सकिएको छ । बाँकी काम छिट्टै सकिनेमा दुवै गाउँका उपभोक्ता विश्वस्त छन् ।

पहिला पहिला समुदायमा हुने झैझगडा मिलाउन गाउँभित्र र बाहिरका केही ठुलाठालु र टाठा बाठा मान्छे बोलाइन्थ्यो । अचेल गाउँलेहरूले प्रक्रिया मिलाएर सबैको सहभागितामा समाधान गर्ने प्रयास गर्छन् । मनोमानी ढङ्गले काम गर्न हुँदैन भन्ने चेतना विकास भएको छ । कुनै पनि समूह बनाउँदा समावेशिताका आधारमा प्रतिनिधित्व गराउँछन् । जातीय, लैङ्गिक, आर्थिक अवस्थाजस्ता विभेदका लागि ठाउँ छैन । त्यस्तै निष्पक्ष, पारदर्शी र सहभागितामूलक प्रक्रियामा रहेर सबैको स्वीकृतिका साथ काम गरिएको पाइन्छ ।

त्यो बेलाका वडाध्यक्ष मानबहादुर राईलाई आफ्नो वडाको ठुलो विवाद सल्टेकोमा ढुक्क भएको छ । उनका अनुसार दुवै समुदायले खुसी साथ खानेपानी चलाइरहेका छन् । संस्थाको विवाद मिलाउने विधिलाई समुदायले सहजै स्वीकार र विश्वास गरेका छन् ।

‘पहिले पहिले मानिसहरू बुझेर वा नबुझेर एक अर्कासँग विवाद गर्थे । अचेल विवादभन्दा संवाद गरौँ भन्न थालेका छन्,’ मानबहादुरले भने, ‘यो संस्थाको सहरीकरणबाट प्राकृतिक स्रोत कसैको निजी सम्पत्ति होइन, यसमा सबैको पहुँच हुन्छ भन्ने धारणा विकास भएको छ ।’ उनले अगाडि थपे, ‘कुनै खर्च, तनाव, भनाभनबिनै सबैको राजी खुसी र सहमतिमा विवाद समाधान भयो । यो वडाकै लागि ऐतिहासिक सफलता हो ।’