सत्यता नै न्यायको जननी भएको हुनाले न्यायका लागि सत्य नै एक मात्र सोपान हो । न्यायकलालागि सत्य बाहेक अन्य कुनै विकल्प छैन भने सत्य देखी कहिल्यै भय पनि हुन सक्दैन । यो जगतको सत्य स्वरूप तथा आनन्द स्वरूप नै न्याय हो । न्याय जहिले पनि गुणी तथा न्यायिक व्यक्तिमा अन्तर्निहित भएको मानिन्छ । पूर्वीय न्याय पद्धतिमा हिमालय पर्वत देखी कन्याकुमारी सम्मको क्षेत्रमा  सत्य मेवः जयतेः  सत्यम् बदः धर्म चरः सत्येनः रक्ष्यते धर्मोःभनिएको हो । सत्यको कारणले नै पृथ्वी टिकेकी छन् । सत्यकै कारण सूर्य तातो छ र सत्य कै कारण हावा बहन्छ । अतः सबै कुरा सत्यमै आधारित छन् । यस कारण विद्धता,चलाखी ,छट्टुपन,कपटपन सनकपन स्वार्थपनलाई न्यायिक वैधता नदिएको हो । यद्यपि विद्धानलाई पूजनीय मान्ने संस्कारको विकास भएको छ । यसरी भारतीय उपमाहाद्धिपमा प्रचलनमा ल्याएको उक्त सिद्धान्त तत्वदर्र्षी ऋषिहरूले ठुलो त्याग,साधना,पवित्रता एवं तपस्याबाट प्राप्त उपलब्धि हात पारेका हुन । जुन कुराबाट मात्रै न्याय हुन्छ भन्ने अन्तिम निष्कर्षमा पुगेका हुन ।  भारतीय सर्वोच्च अदालतको न्यायाधीशको कुर्चीमा –यतोःधर्मम् ततोजयः भनी लेखिएको हुन्छ । त्यसैले चलाखी ,विद्धान एवं टाठाबाठाहरु चलाखीको अस्त्र प्रयोग गरेर तथा विद्धानहरूले विद्धताको अस्त्र प्रयोग गरेर पनि समाजलाई आफ्नो स्वार्थ अनुकूल लट्ठ्याएको अनुचित प्रभावमा पारेको आफ्नो प्रभुत्व जमाएर अज्ञान गरिबी अन्धविश्वास अभाव चेतना परिस्थिति लगायतको कारणको फाइदा उठाएर कसैले पत्तै नपाउने गरी अन्याय गरेको पनि हुन सक्ने कुरा साधनाको बलबाट देखेका हुन । भने सत्यमा कुनै पनि प्रकारको कपट ,षडयन्त्र अहङ्कार केही पनि नभई प्रकृतिको शान्त सौम्य सम एवं लाटो स्वभाव अन्तर्निहित रहेकाले यसको नै जित हुन्छ भनी निकालेको न्यायको अन्तिम निष्कर्ष हो । यसमा अहिलेसम्म न कुनै विवाद छ न यसबाट कसैलाई हानी हुन्छ न यो कसैको पक्ष वा विपक्षमा छ यो नै हाम्रो पूर्वीय दर्शनले सबभन्दा पहिला बाहिर ल्याएर विश्वलाई दिएको योगदान हो यसप्रति हामीले गर्व गर्नु पर्दछ । त्यसैले सत्यको अभावमा विलासितापूर्ण मोहित चलाखीपूर्ण र स्वार्थपूर्ण जीवनले  न्यायको अमृतपान संसारलाई दिन प्रायःअसंभव हुन्छ । यस कारण सत्तपात्र हुनु र विद्धान हुनु फरक फरक विषय मानिएका हुन ।

संसारमा प्रकृतिको शाश्वत स्वभाव भएका आफ्नै चेतना नभएका दायाँ बायाँ गर्न नसक्ने प्राणी वनस्पतिले आफ्नो शाश्वत स्वभाव कहिल्यै छोड्न सक्दैनन् । त्यस कारण तिनले अन्याय गर्न सक्दैनन् तिनले गर्ने हरेक घटना प्राकृतिक वा प्रकृति प्रदत्त घटना मानिन्छन् । मानिस भने चेतनशील भएकाले यो सत्यको पालना गर्नु अनिवार्य छ अथवा प्राकृतिक नियमको पालना गर्नु पर्दछ । प्रकृति प्रदत्त चेतना शक्ति मानिसलाई मात्र वरदान स्वरूप प्रकृति प्रदत्त प्राप्त भएकोले यसको आधारमा नै न्याय अन्याय ठिक बेठिक छुट्ट्याउने क्षमता प्राप्त भएको छ । यो प्रकृति प्रदत्त चेतना शक्तिको समुचित प्रयोगको सम्बन्धमा नै विभिन्न साहित्य ,निबन्ध, विधि कानून, कविता, दर्शन, मत, गीत, सङ्गीत, संस्कार, विभिन्न चिकित्सा पद्धतिको विकास भएको छ । तैपनि मानिस चेतना तत्त्वको पूर्ण प्रयोगबाट भने सधैँ चुक्दै आएको छ । भारतीय समाजमा एक भनाइ छ  झुट बोले तो कौवा काटे यसको नेपाली अर्थ हो झुटा बोले पछि दुखको बाटो सोझिन्छ । यसर्थ यही झुट कार्य असत्य कार्य वा चेतना तत्त्वको पूर्ण प्रयोग गर्नबाट चुकेकै कारण अन्यायका विभिन्न स्वरूपहरूको जन्म हुन गई फेरी त्यसै सत्यको प्राप्ति वा प्राकृतिक अवस्थामा फर्कनका लागि मानव समुदायले ठुलो मूल्य चुकाउनु परेको छ । यस कारण प्राकृतिक कानून वा न्याय वा सत्य जे भने पनि मानिसले कहिल्यै छोड नै नसकिने न्याय हो । मानव सभ्यताको इतिहास घटना परिघटनाले पनि यो कुरा पुष्टि गरिरहेको छ भने द्वन्द्वको शास्त्रले पनि यही कुरा बताइरहेको छ । मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र सन १९४८ यसको प्रत्यक्ष प्रमाण हो । अति उच्च महत्त्वाकाङ्क्षा, अहङ्कार, असहिष्णुता, अविवेक लगायतका कारण उत्पन्न भएको विश्वयुद्ध असङ्ख्य धन जनको विनाश लीला पछि पुनः मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्रमा आएर टुङगीयो त्यो पनि शक्तिको इशारामा शक्ति सन्तुलनको स्वार्थको भाषामा लेखिएर । नागरिक तथा राजनीतिक अधिकार पुजिवादी मुलुकको तथा सामाजिक आर्थिक अधिकार साम्यवादी शक्तिको इशारालाई बढी जोड दिएर लेखिनु यसको प्रत्यक्ष प्रमाण तथा दुर्भाग्यपूर्ण अवस्था पनि हो । ज्ञान वा न्यायका सूत्रहरू साधना एवं त्यागको इसारामा होइन कि शक्तिको इसारामा लेखिनु संवेदनशील मानिसका लागि कति सोचनीय विषय छन् । जबकि त्यो भन्दा पहिला नै मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र भन्दा महान् मानव जातीको कल्याणका लागि अति आवश्यक ज्ञान एवं न्यायका सूत्रहरू विकसित अवस्थामा थिए । तर ती सत्य प्राकृतिक न्यायको कुरालाई मानव समुदायले उलङ्घन, अपमान, अपेक्षा भाव एवं त्यस माथि मूर्खता ग¥यो । फलस्वरूप ठुलो धन जनको विनाशको मूल्य चुकाएर फेरी त्यसैमा फर्कन बाध्य भयो । अझ पनि फेरी उही स्वार्थ उच्च महत्त्वाकाङ्क्षा इतिहासबाट केही नबुझे जस्तै एक अर्का माथि विश्वास गुमाए जस्तै आ-आफ्नो स्वार्थलाई लाद्ने दाउमा फेरी मानव सभ्यताको उच्चतम विन्दुमा पुग्न तीर होइन अणु बम परमाणु बम जस्ता मानव सभ्यतालाई नष्ट गर्ने हतियारको प्रतिस्पर्धाबाट आफू शक्तिशाली बन्ने होडबाजी गरी मानव सभ्यतालाई चुनौती दिने मूर्खता वैज्ञानिक विकाससँग सँगै गरी रहेको छ । यस कारणले यस्तो कार्यबाट उत्पन्न परिणामबाट बचाउने उपयुक्त उपचारको सम्बन्धमा अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका कानूनका प्राध्यापक A.L .Goodhar ले कानूनी सार्वभौमसत्ता वा कानूनी सर्वोच्चताको सिद्धान्तबाट मात्र यस्ता आवेशगत बहुलट्टीपन लोभ लगायत शक्तिको उन्माद र अविवेकले मौलाएका तानासाही व्यवस्थाको कारण पत्ता लगाएर भविष्यमा विश्वलाई हाइड्रोजन बम जस्ता विज्ञानको आविष्कारको अनुचित प्रयोग, राजनीतिक शक्तिको उन्माद, संस्कार संस्कृति माथिको आक्रमण, स्वार्थपन, भ्रष्टाचार, अज्ञानता लगायतबाट हुने विनाशबाट जोगाएर एक अर्काको अधिकार, कर्तव्य, सहअस्तित्व एवं अस्मिता, संस्कार संस्कृतिको रक्षा गरी लोकतन्त्र, सहअस्तित्व विश्व सभ्यता र शान्ति कायम गर्न सकिन्छ नत्र भने सम्पूर्ण मानव जातिले विनाशको सङ्कटको सामना गर्नु पर्ने भविष्यको सचेतना दिँदै भनेका होलान् We must hang together or we shall all hang separately अतः यस्तो  खतरनाक विनाशको सङ्कट अवस्थाबाट मुक्त गर्न व्यक्ति ,परिवार समाज राष्ट्र र विश्वलाई नै शान्ति सहअस्तित्वमय सृजनशील मय बनाउन न्यायको तत्त्वको पहिचान गरी सबैमा न्यायको वास्तविक अनुभूति एवं पहुँच पु¥याउदै शान्ति सद्भाव आनन्द सृजनशीलता एवं विकासको वातावरण निर्माण गर्नु पर्ने कर्तव्य कानूनकर्मी एवं न्यायकर्मीको काँधमा आएको हो भनेका होलान् । यस कारण विश्वको न्याय बचाउने काममा हामी कानूनकर्मी एवं न्यायकर्मीको जिम्मेवारी कति गहन छ आफैमा प्रस्ट छ ।