स्वतन्त्र कानून व्यवसायी भनेको न्यायको रचनाकार ,समाज संस्कृति एवं कानुनको स्वतन्त्र, निष्पक्ष विश्लेषक स्वतन्त्र सृजनशील विचारकको रूपमा स्वतन्त्र न्याय एवं न्यायपालिका रचनाकार , मानवअधिकारका रक्षक तथा समाजको सच्चा अभियन्त्रक Social engineer को रूपमा संसारभर सम्मानस्वरुप चिनिएका छन् । समाज प्रतिको समर्पित भावले प्रवर्तन र सृजनशीलता Innovation and creation को माध्यमबाट नवीनताको सृजना गरी सामाजिक अभियन्त्रण Social engineering गर्ने स्वतन्त्र कानून व्यवसायी सामाजिक अन्यायका हरणकर्ता एवं सच्चा मार्गदर्शक पनि हुन । अर्काले लेखेका किताब वा निर्माण गरेका सिद्धान्तको बौद्धिकताले मात्र होइन न्याय कानुन एवं मानवअधिकारको क्षेत्रमा नवीनतम रचना गरी सामाजिक अन्धविश्वास अज्ञानता अन्धकार एवं विकृतिको विरुद्ध नवीनतम सृजनशीलता पस्कने स्वतन्त्र कानून व्यवसायी भनेका न्यायपालिका मात्र होइन सामाजिक न्यायका पनि मुटु मानिएका हुन । यो सबै कुरा स्वतन्त्र बौद्धिकताको मार्गदर्शनमा पवित्रता एवं शुद्धताबाट मात्र सम्भव हुन्छ ।

अज्ञानता, अन्धविश्वास,एवं अन्धपरंपराका नाममा लुकेका अत्याचार , शक्ति बलको विवशताको आधारमा लुकेका र लुकाइएका अत्याचार ,चलाखी एवं छट्टु बलको परिबन्दको आधारमा लुकाइएका अन्याय, आफ्नो स्वार्थलाई हाबी बनाउन गरिएका वा लुकाइएका अन्याय, राजनीतिको नाममा लुकाइएका अत्याचार शोषण दमन, सामाजिक राजनितिक आर्थिक व्यक्तिगत कमजोरीको विवशतामा परेर लुकाइएका अन्याय, सरकारी कमजोरी असक्षमताको आधारमा समाजमा भ्रम सृजना भई भएका अन्याय, समाजका युगौँ युग देखीका अन्यायपूर्ण तर स्थापित मूल्य मान्यताको आधारमा भएका अन्याय , जीवन गुजाराको विकल्प नभएर त्यसको विवशताको आधारमा भएका अत्याचार को पहिचान लिई कानुनी शक्ति वा Due process of law या विधिको आधारमा  न्यायको मर्म स्थापित गर्न सक्नु नै सही अर्थको Social engineering हो भने त्यो कुरा स्वतन्त्र कानुन व्यवसायीको पहिचानको आधारमा गरिएको न्यायको रचना वा सृजनशीलता पनि हो ।  यस कारणले न्यायको स्वतन्त्र रचना गर्न न्यायमा नवीनतम मान्यताको विकास गर्न जङ्गलको रुख जसरी हुर्केको मानिसले मात्रै गर्न सक्दछ भन्दै दार्शनिक रुसोले भनेका थिए जसरी प्राकृतिक वातारबरणमा स्वतन्त्र हुर्केको रुखले जङ्गली बाढी पहिरोबाट संरक्षण गर्न सक्छ त्यसरी नै स्वतन्त्र अनि प्राकृतिक वातावरणमा हुर्केको मानिसले मात्र आफ्नो कला एवं प्रतिभाको प्रयोगद्वारा मानव समुदायलाई न्यायको सही दिशा प्रदान गरी अन्याय विपत्तिबाट जोगाउन सक्दछ । यस कारण कानून व्यवसायीको महत्त्वपूर्ण आधार भनेको कसैको आदेशबाट होइन आफ्नै स्वतन्त्र वातावरणबाट हिँडेर न्यायको नव सृजना अथवा सङ्कटग्रस्त अवस्थामा पनि नयाँ मार्गदर्शन गरी न्याय गर्दछ ।

नेपाल प्रचिनकाल देखी नै कुन न कुनै मूल्य मान्यता विधि एवं धर्मशास्त्रको आधारमा चलिआएको देश भएकोले यहाँ विधि एवं धर्मशास्त्र स्वतन्त्र विचारक विश्लेषक विद्धानलाई एकदम पूजनीय सम्मानित व्यक्तित्वको रूपमा स्थान दिइएको थियो । उनीहरूको बिचारलाई न्यायको रोहमा उचित कदर गरिएको पाइन्छ । विधि शास्त्र सँग कुनै वैरभाव नराख्ने धर्मभिरु शासकहरू भएको समाजमा स्वतन्त्र विचारक विद्धानहरू जहिले र जहाँ पनि सम्मानित स्थानमा नै बसेका हुन्छन् । तर बिधिशास्त्रको होइन आफ्नो अधिनायकयता चाहने शासन व्यवस्था भएको व्यवस्थामा भने शासक वर्गको अधिनायकयता विरुद्ध बोल्ने स्वतन्त्र विचारक विश्लेषक विद्धानहरू शासक वर्गका तारो वनेका हुन्छन् ।

बिधिशास्त्र, तर्क एवं विवेकको आधारमा न्याय हुन्छ भन्ने परिपाटीको विपरीत थियो । त्यस कारण यो कानुन व्यवसायीको हकमा हितकर थिएन । साबिक १९१० सालको मुलुकी ऐनको १६ नं. नै निरन्तरता दिएको देखिए तापनि त्यो वकालती व्यवस्था केबल कमजोर र साधारण नागरिकको हकमा मात्र लागु भएको देखिन्छ । सरकारी वा सरकारका विरुद्धमा बोल्नेलाई राणाहरूले आफ्नै तजबिजीले न्याय गरी सजाय दिलाएको उदाहरण देखिन्छ । वि.सं. १९९७ साल माघ ६ गते चार जना सहिदलाई सजाय सुनाउन र त्यसमा राय लिन इजलासमा महिला गुरुज्यू, हेमराज र पण्डित सोमनाथले मनुस्मृति यज्ञवालक्य स्मृतिको श्लोक सुनाएको भए पनि त्यो केवल देखावटी औपचारिकता देखाउने दाँत जस्तो देखिए पनि गाथ गाथीको मुद्दामा पनि वकालती अभ्यास भने गराएको देखिन्छ । तर स्वतन्त्र वकिल नभएर आफ्ना मुठीभरकालाई मात्र बहस गर्न लगाएको र यो औपचारिकता देखाउने दाँतमात्र भएको पुष्टि हुन्छ । इजलासमा मनुस्मृति यज्ञवालक्य स्मृतिको श्लोक सुनाएको भए पनि तत्कालीन कार्यपालिका प्रमुख श्री ३ महाराज जुद्ध शमशेर ज.ब.रा न्यायपालिकाको प्रधानन्यायाधीशको हैसियतमा पनि बसेको र त्यो प्रधानन्यायाधीशको हैसियतमा कार्यपालिका प्रमुख बसेको कुराको ती पण्डितले कुनै नियमापत्ति देखाउन नसक्नु भएबाट पनि उक्त राय स्वतन्त्र सक्षम नभई निर्देशित थियो भन्न सकिन्छ । भारदारी अदालतको अवधारणा २००२ सालसम्म रहिरहेको र यसले आफ्नै स्वविवेकमा निर्णय गरी न्याय गर्ने व्यवस्थाले थोरै मात्रामा भए पनि राणाकलामा वकालती अभ्यास राणाहरूको मुठी भित्रको विषय थियो भन्न सकिन्छ ।

राणाकलामा राणाहरूको शासन व्यवस्था विरुद्ध कुनै विध्वंसात्मक तरिकाले होइन शान्तिपूर्ण  तरिकाबाट बोल्दा पनि ४ जना सहिदहरूलाई फाँसिको सजाय सुनाउने इजलासमा मनुस्मृति एवं यज्ञवाल्लक्य स्मृतिका बचन सुनाएर बहसको औपचारिकता पुरा गरेको देखिएता पनि उक्त इजलासमा तत्कालीन प्रधान न्यायाधीशको निर्णय होइन तत्कालीन कार्यपालिका प्रमुख जुद्ध शमसेरको निर्णय भएको र उक्त इजलासको बारेमा मनुस्मृति एवं यज्ञवाल्लक्य स्मृतिका बचन सुनाएर बहसको औपचारिकता पुरा गर्ने तत्कालीन पण्डित विद्धानहरूले शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्त एवं न्यायको सिद्धान्त विपरीत स्थापित इजलासको बारेमा कुनै नियमापत्ति देखाउन नसक्नुले पनि तत्कालीन कानुन व्यवसाय कानुनको वर्णन सम्म गर्न सक्ने अवस्थामा मात्र थियो न्यायको सृजनाकार एवं स्वतन्त्र न्यायपालिकाको रक्षा कवचको अवस्थामा पुग्न सकेको थिएन भन्न सकिन्छ । तत्कालीन मनुस्मृति एवं यज्ञवाल्लक्य स्मृतिका बचनलाई इजलाससमक्ष व्यक्ति गर्ने विद्धानज्युहरुले स्वतन्त्र रूपमा धर्मशास्त्रको व्याख्या एवं न्यायाशनको वैधानिकता माथि नियमापत्ति गर्न सकेको भए सायद ४ जना सहिदले फाँसीको सजाय पाउनबाट जोगिन्थे होला । यस कारण बि.स. १९९७ सालमा जुद्ध शमशेरले कार्यपालिकाबाट न्यायपालिकालाई अलग गरी स्वतन्त्र न्यायलय बनाएर शक्ति पृथकीकृत गरेको कुरा देखाउने दाँतमात्र थियो भन्न सकिन्छ । यसले न स्वतन्त्र सक्षम निष्पक्ष एवं पृथक् ढङ्गबाट न्याय गर्न सकेको थियो न स्वतन्त्र सृजनशील ढङ्गले विद्धानहरूले न्यायको रोहमा आफ्नो राय वा बहस न्यायका गुह्य तत्त्व एवं विकसित मूल्यमान्यताका साथ गर्न सकेका थिए । तत्कालीन प्रधानमन्त्रीको खड्क निसाना गर्ने अधिकारमाथि सनदले काट्न सकेको थिएन । फलस्वरूप कुनै पनि प्रकारको आपराधिक तथा आतङ्ककारी कार्य नगरी शान्तिपूर्ण ढङ्गबाट सरकारको विरुद्धमा पर्चा पम्प्लेट छापेर बाँडे बापत राजकाजको मुद्दा लागि फाँसीको सजाय कार्यान्वयन हुनुबाट अदालतले न्यायको मूल्यमान्यताको सही विश्लेषण र विद्धानहरूले न्यायको सत्मार्ग सृजना हुन वा गर्न नसकेको प्रस्ट देखाउँछ ।